Tegen medisch populisme is geen vaccin opgewassen

Ouders maken zich zorgen over de werkzaamheid en risico’s van vaccinatie. Media spelen daarin een dubbelrol. Het streven lijkt empowerment van de burger, maar de mediapraktijk leert iets anders. De linkerhand zaait twijfels, die de rechterhand gretig oogst.

“Het vervelende is dat wij vanavond geen uitsluitsel kunnen geven.” Antoinette Hertsenberg overziet aan het eind van de uitzending in de studio van Zorg.nu de verwarring. “Hoe moeten al die ouders met dertienjarige dochters nu toch een afweging maken?” Wat zou ze graag helderheid scheppen in deze belangrijke kwestie. Maar zij kan, mag en wil niet op de stoel van de ouders gaan zitten. Immers, de burger moet zélf kiezen tussen risico op bijwerkingen van een vaccin en bescherming tegen baarmoederhalskanker.

Die bezorgdheid is een tikje hypocriet, na dertig minuten eenzijdige beeldvorming. Een afweging kun je maken als er ook iets aan de andere kant van de balans ligt. Maar de ziekte baarmoederhalskanker en het succes van hpv-vaccinatie hebben geen gewicht gekregen. Sterker, de impact ervan op gezondheid en dagelijks leven is in de uitzending minutieus kapot gerelativeerd. Vermoedens over ernstige bijwerkingen van het vaccin zijn tegelijkertijd tot klinisch feit gepromoveerd.

Zombie op de bank

Jaarlijks worden in Nederland 600 a 700 nieuwe gevallen van baarmoederhalskanker geconstateerd; 200 vrouwen overlijden aan de gevolgen. Diagnose, operaties, chemotherapie en bestraling hebben grote gevolgen. (Zwemster Inge Dekker kan erover meepraten.) Het hpv-vaccin dat meisjes vanaf 13 jaar kunnen krijgen, biedt bescherming tegen virussen die 70 procent van de gevallen van baarmoederhalskanker veroorzaken.

De ziekte krijgt in de uitzending van Zorg.nu geen gezicht, maar van de bijwerkingen van hpv-vaccinatie wordt een medisch drama gemaakt. Dat beeld wordt vertolkt door een jonge vrouw die vertelt dat haar leven is verwoest. Ze kreeg na het halen van de hpv-prik last van vermoeidheid, ontstekingen en pijn in haar spieren. “Ik was altijd vroeg van bed, goed op school, heel sportief.” De moeder vertelt ooit vol vertrouwen te zijn geweest, want het was een oproep van rijksinstanties. Ze noemt haar dochter letterlijk een zombie, die op de bank ligt.

Getuige als deskundige

De jonge vrouw keert regelmatig terug en vormt de rode draad; de kijker reist met haar mee naar het ziekenhuis en krijgt een kijkje in haar medicijnvoorraad. Ze slikt zestien pillen per dag, veel pijnstillers, waaronder acht paracetamol. Ze is afgekeurd en kan niet werken. Haar immuunsysteem is verzwakt, zegt de voice over. Maar artsen willen niets weten van een relatie met vaccinatie.

De vraag of het vaccin wel de oorzaak kan zijn van zulke klachten, wordt welgeteld één keer gesteld. “Hoe zeker weet je dat het door de prik komt? Het kan ook wat anders zijn”, zegt de interviewer.

“Ikzelf wel honderd procent. Daarvoor had ik nooit wat en dan is het toevallig dat je gelijk na die prik ziek bent. Verder kunnen ze ook niets vinden, dus het lijkt me dat het hiervan komt.” De getuige is hier tevens de enige deskundige. Het belangrijkste discussiepunt is daarmee journalistiek afgedaan, terwijl het vaststellen van een relatie tussen vaccinatie en zulke zeldzame bijwerkingen enorm problematisch is.

Uitstrijkjes

De scepsis richt zich op andere zaken. De voice over vertelt dat het vaccin alleen bescherming biedt tegen de belangrijkste virustypen die circuleren, en dat daarom controle door uitstrijkjes nodig blijft.

Het is een bruggetje naar arts Jannes Koetsier: “Ik heb er grote moeite mee dat het wordt gepresenteerd als het vaccin tegen baarmoederhalskanker. Het is een vaccin tegen een virus dat heel misschien ooit bij een vrouw baarmoederhalskanker zou kunnen veroorzaken.”

Medische mist

Koetsier doet geringschattend, terwijl een internationale review dit voorjaar duidelijk wijst op eerste signalen van stevig succes van het hpv-vaccin.

In landen waar al tien jaar op grote schaal wordt gevaccineerd, is het aantal diagnoses van voorstadia van baarmoederhalskanker met 45 procent afgenomen, infecties met het virus zijn met 90 procent gedaald. Andere uitingen van het virus, zoals genitale wratten, zijn met 90 procent afgenomen. En de positieve impact van hpv-vaccinatie zal waarschijnlijk de komende jaren verder toenemen.

Ook Dick Bijl, hoofdredacteur van het Geneesmiddelenbulletin, hult zich in het slot van de uitzending in voor leken onbegrijpelijke medische mist. “Over harde eindpunten, het voorkomen van baarmoederhalskanker, staat nog niets vast.” Bijl wekt zo de indruk dat de medische wetenschap volledig in het duister tast over werking en effectiviteit van het vaccin.

Seks en voorlichtingsfolders

Koetsier denkt dat verbeterde screening het aantal jaarlijkse sterfgevallen tot honderd kan terugbrengen. Dat het bevolkingsonderzoek niet effectiever wordt door bijvoorbeeld eerder te screenen, weet Koetsier vermoedelijk niet. Er zullen nog steeds honderden vrouwen belastende, soms verminkende medische ingrepen ondergaan. Een deel zal het niet overleven.

Koetsier wil vooral een betere voorlichting, waarin gewezen wordt op de bijwerkingen. “Een eerlijke folder die aangeeft dat 3 op de 10 meisjes nog steeds kans loopt om later baarmoederhalskanker te krijgen. En waarin wordt gezegd dat er een klein risico is op vervelende bijwerkingen.”

De stelling dat 3 op de 10 meisjes ondanks vaccinatie nog steeds kans zou lopen op baarmoederhalskanker komt uit het ongerijmde. Dat hangt af van de virustypen die circuleren en hoe breed er gevaccineerd is. Koetsier hint nog naar zedelijk seksueel gedrag als alternatief. Helaas vertelt hij niet dat het virus niet eenvoudig te vermijden is in het geslachtsverkeer. In de Westerse wereld maakt 70 procent van de mannen en vrouwen ongemerkt een hpv-infectie door.

Enquête in eigen kring

Het grote publiek komt aan het woord via de resultaten van een enquête van Zorg.nu onder leden van het Radar Testpanel. Er deden 9235 respondenten mee, waarvan er 2000 zelf of hun dochter de vaccinatie hebben gehad. De enquête toont grote twijfels bij de ondervraagden. Grafieken verbeelden de zorgen die onder het volk leven.

Zorg.nu doet tijdens de uitzending alsof het Nederlands publiek spreekt, maar de 100.000 mensen in het Radar panel en 9253 daarvan die uit eigen beweging tussen 1 en 10 november de vragenlijst invulden, zijn geen doorsnede van de Nederlandse bevolking.

Gesloten media-kringloop

Trouwe kijkers en fans van Radar en Zorg.nu hebben een gedeelde belangstelling en wereldbeeld. Ze zullen vaker kritisch oordelen na eerdere items over hpv-vaccinatie en andere medische onderwerpen. De enquête is vrijwel zeker niet representatief, maar de gestaalde scepsis van de redactie blijft hier achterwege. Dat blijkt ook uit vergelijking met landelijke cijfers over deelname aan hpv-vaccinatie. Die neemt de laatste jaren toe van 56 % in 2010 naar 61 % in 2016.

Zorg.nu creëert in huis een media-kringloop, waarin eigen berichtgeving leidt tot zorgen onder leden van de programma-community, die vervolgens met een peiling wordt gepresenteerd als signaal van een maatschappelijke ontwikkeling. Het is een bijzondere vorm van medisch populisme. Het volk lijkt te spreken, maar oorzaak en gevolg van zorgen onder het publiek zijn niet meer te ontwarren. Met de linkerhand worden twijfels gezaaid, met de rechterhand worden ze weer geoogst.

Vertrouwen in autoriteiten

Er volgt een webcam-rondje om de wereld, waarin een selectie van ouders en deskundigen aan het woord komt. Een globe met steeds meer vlekken draagt bij aan het gevoel van een urgent wereldomvattend probleem.

Onder de geïnterviewden is ook een onderzoeker van Vigibase, een WHO-organisatie die bijwerkingen van medicijnen registreert. Vigibase heeft 71.000 meldingen van vermoede bijwerkingen na ruim 250 miljoen hpv-vaccinaties. Of de vaccinatie ook de oorzaak is van deze ‘adverse events’ kan niet worden vastgesteld. Verder komt Agnes Kant van het Lareb aan het woord, die aangeeft dat het RIVM inmiddels onderzoek doet naar oorzaken van ernstige vermoeidheid na hpv-vaccinatie.

Verspreid over Engeland worden vervolgens moeders en dochters geïnterviewd met dezelfde symptomen en zorgen, die we eerder zagen bij de Nederlandse vrouw. Belangrijkste ergernis: ze zoeken erkenning, ze vinden dat de kwestie nooit goed is onderzocht; klachten worden genegeerd. Er is, zo blijkt, geen enkel vertrouwen meer in autoriteiten.

Dominantie en idealen

Het thema autoriteiten en vertrouwen domineert de tweede helft van de uitzending, waarin epidemioloog Tom Jefferson twijfels uit over hoe de EMEA bijwerkingen van het vaccin heeft beoordeeld. Die data zijn geleverd door de fabrikanten, en de beoordelingsmethode is niet openbaar. Wat er moet veranderen? “Openheid. Mensen moeten zelf kunnen beslissen, op basis van onafhankelijk beoordeeld bewijs.”

Dat geluid is vaker in de uitzending te horen. “Licht mensen gewoon goed voor”, zegt de jonge vrouw, bij de uitstalling van haar medicijnen. “Dan kunnen ze zelf een afweging maken. Als ik het had geweten had ik ‘m ook niet genomen.”

Zelf oordelen, zelf beslissen: niemand zal betwisten dat autonomie van de burger een heel goed idee is. Respect van autoriteiten, en je als burger gehoord weten, zijn ook prachtige beginselen. De vraag is of die idealen ooit binnen bereik gaan komen, als media zo’n dominante rol spelen in het publieke debat, en zo hardnekkig een kant van het verhaal willen belichten. Daar kan voorlopig geen vaccin of voorlichtingscampagne tegenop.