Help, het publiek praat terug!

Het VWN-PWC symposium op 15 maart over wetenschap, vertrouwen en interactie met het publiek leverde veel stof tot nadenken. Hieronder een samenvatting van de dag inclusief de daarop volgende online discussies en initiatieven, die ik schreef voor de VWN.

 

Het publiek laat van zich horen en daaruit spreekt lang niet altijd waardering of vertrouwen. Kranten en televisieprogramma’s worden via het tweede scherm en Twitter becommentarieerd. De journalist krijgt direct te horen krijgt als een bericht of uitzending fouten bevat, getuigt van vooroordelen of een onkritische houding.

Ook de wetenschap krijgt het te verduren, met verschillende onthullingen over fraude. Daarmee slinkt de ooit vanzelfsprekende geloofwaardigheid van de wetenschapper nog verder. Wetenschap en wetenschapsvoorlichting werden daarvoor toch als steeds meer gezien als een leverancier van zomaar een mening.

De vraag is of dat een geloofwaardigheidsprobleem is, of gewoon een teken van veranderende tijden, waarin autoriteit passé is en iedereen mag meepraten. Of doen wetenschappers, journalisten en voorlichters misschien iets fundamenteel verkeerd? Zijn hun ideeën over wat het publiek verwacht door de tijd achterhaald?

De organisatoren van de tweejaarlijkse bijeenkomst van PWC & VWN zagen hierin een mooie aanleiding voor een symposium met als titel ‘Help, het publiek praat terug! (en ze vertrouwen ons niet meer)’ Vier sprekersgaven hun visie op dit fenomeen, afgewisseld met discussie met de zaal, en een paneldiscussie onder leiding van Martijn van Calmthout.

Tijdens de lezingen en discussies werd er druk getwitterd door de 120 aanwezigen; #vwnpwc was s’ middags trending in Nederland. Wetenschapsjournalist Harm Ikink componeerde met die stroom tweets een uitgebreid Twitterverslag met Storify.

Wensdenken over zenders en ontvangers

Cees van Woerkum, emeritus hoogleraar communicatiestrategieën, zette met z’n openingslezing direct de bijl in het oude communicatiemodel van zender, boodschap, ontvanger. Dat idee van communicatie heeft heel weinig met een empirische beschrijving van de praktijk te maken: het is een wensmodel, aldus Van Woerkum.

Mediaconsumenten vangen namelijk geen inerte boodschap op, met een vooraf door de zender bedoelde betekenis of effect. Mensen filteren informatie en construeren daaruit een betekenis door middel van associatie met eerdere ervaringen, ‘frames’ en voorkeuren. Door internet kunnen mensen zelf op zoek met hun vragen; ze zijn geen passieve ontvangers van antwoorden. En ze halen hun informatie uit een scala van bronnen die veel breder is dan traditionele media, en construeren daaruit zelf betekenis.

Het wensmodel van zender-boodschap-ontvanger schetst ook een onrealistische rolverdeling. Gebruik van sociale media maakt  zenders van ontvangers. Mediagebruikers zenden hun boodschap in een netwerk van andere ontvangers-zenders. Zo zijn journalisten naast zender altijd mediaconsument. Duidelijkst zichtbaar is dat als ze via blogs en Twitter zelf kritiek leveren op artikelen en programma’s.

Wie wil dat zijn informatie wordt opgepikt, moet volgens Van Woerkum afstemmen op de informatiebehoefte, belevingswereld, zorgen en vragen van z’n publiek. Zorgen over bijvoorbeeld risico’s van vaccinatie, worden niet weggenomen door te zeggen dat ze heel klein zijn, of niet wetenschappelijk bewezen. Communiceren voorbij het wensmodel komt volgens Van Woerkum neer op dialoog en het opbouwen van relaties. Alleen dan kan de zender – journalist, wetenschapper of voorlichter – een idee krijgen van informatiebehoeften en de impact van z’n boodschap.

Desinformatie en academische zelfmoord

Historicus en publicist Jona Lendering (onder meer auteur van ‘Klad in de klassieken’) houdt zich naast historisch onderzoek en onderwijs ook bezig met kennisverspreiding en communicatie in de geesteswetenschappen.

Volgens Lendering blijft de kwaliteitscontrole van kennis in overdracht naar het publiek ernstig in gebreke, waardoor veel onjuiste informatie in omloop kan komen. De verspreiding daarvan gaat, met het internet als katalysator, sneller dan ooit.

Hij illustreerde die stelling met onder meer de Iranologie, die door onwetenschappelijke interpretaties en ‘spin’ – waarin het oude Perzie wordt voorgesteld al bakermat van de moderne beschaving – ten onder is gegaan. Omdat de wetenschappelijke gemeenschap zich niet in dergelijke internetdiscussies mengt, krijgen deze geluiden steeds meer invloed. “Bad information drives out good information.” Door willoos toe te kijken kan een vakgebied ‘academische zelfmoord plegen, aldus Lendering.

Centrale these in Lenderings betoog is dat universiteiten ernstig tekort schieten in hun derde academische kerntaak naast onderzoek en onderwijs: publieksvoorlichting.

“De kwaliteit van de wetenschap kan niet worden gemeten met citatie-indexen, het aantal keren dat NWO-gelden zijn toegewezen of wat dies meer zij, maar uitsluitend door te kijken of de burger betere informatie krijgt. Eigenlijk zou de hele universiteit in dienst moeten staan van de voorlichting.” (lezing als pdf)

Onzekerheid en verwijten in de blogosfeer

Klimaatwetenschapper Bart Verheggen vertelde over zijn ervaring met online discussies over klimaatverandering. Verheggen is werkzaam bij ECN en planbureau voor de leefomgeving. Hij houdt een persoonlijk blog bij over klimaatverandering, waar hij post en in discussie gaat.

Via z’n blog wil hij bijdragen aan de kennisverspreiding over klimaatverandering en mensen helpen de discussie rond dit thema te kunnen duiden. “Bovendien is het een leerschool voor mezelf om mijn gedachten te ordenen en terug te koppelen in discussie met anderen.”

Verheggen illustreerde in zijn lezing onder meer wat Van Woerkum eerder beschreef: ‘frames’ en ‘beliefs’ bepalen hoe mensen informatie accepteren en daaruit een beeld construeren. Hij liet een grafiek zien over de relatie tussen toenemende kennis en de inschatting of klimaatverandering een probleem vormt bij zowel republikeinen als democraten. Bij republikeinen levert grondiger kennis van klimaatverandering een lagere inschatting van de dreiging, bij democraten gebeurt precies het tegenovergestelde.

Verder ging Verheggen in op de verschillende betekenissen van ‘onzekerheid’ in de wetenschap (grens aan kennis) en dagelijks leven (we hebben geen idee), en dilemma’s in de wetenschapscommunicatie. Tot slot stond hij stil bij de rol van mainstream media, en de rol van wederhoor. Omdat de wetenschappelijke waarheid niet perse in het midden ligt, kan hoor en wederhoor tot bias leiden, aldus Verheggen. (presentatie in pdf)

Van bolwerk naar netwerk

Oud-hoofdredacteur van het NOS journaal, Hans Laroes, vertelde over zijn ervaringen met internet, bloggen en zijn ideeën over journalistieke co-creatie. Sinds 2011 is hij zelfstandig werkzaam op het gebied van advies en onderwijs rond journalistiek.

Zijn lezing, onder de titel ‘Een uitweg uit de Klets-o-cratie‘, ging onder meer over de rol van deskundigheid en autoriteit in de media en discussies met het publiek. Hij illustreerde met zijn ervaring bij de NOS, de praktijk van interactie met het publiek, dat steeds dichterbij is gekomen.

Het is volgens Laroes daarbij essentieel om te weten hoe instituties – journalistiek, wetenschap, overheid – hun gezag krijgen.

“Ooit, laten we zeggen tot de eeuwwisseling – hoewel de erosie veel eerder is begonnen – ontleenden we dat door helder en schijnend, onaantastbaar, hoog op een berg te staan, de Olympus bij voorkeur. De mensen voor wie we werkten namen respectvol hun pet af als ze beneden langsliepen. Nu is dat volstrekt anders. Mensen voor wie we werken, individuen, kleine groepen, staan vlak naast ons. Willen antwoord als ze een vraag hebben, willen weten waarom we iets doen. Twitteren #failNOS als we een fout maken, of als ze vinden dat we een fout maken. De verticale relatie, met afstand, is dus compleet veranderd in een horizontale relatie, dichtbij. Middenin de wereld van de mensen voor wie we werken, in veelsoortige relaties. Van Bolwerk, naar Netwerk, zou je kunnen zeggen.”

Discussies online en offline

Vooraf en na afloop leverde het symposium verschillende blogposts en online discussies op. Michel van Baal blikte vooruit een paar dagen voor aanvang. Op Climategate verschenen daags erna posts van Theo Wolters en Rypke Zeilmaker. Ook op het blog van Verheggen werd de inhoud van z’n presentatie uitgebried bediscussieerd.

De dag na het symposium vond bij de KNAW een symposium plaats van de Jonge Akademie, eveneens rond het thema wetenschapscommunicatie. Beide bijeenkomsten waren voor Eva Teuling reden om een blog te schrijven waarin ze zich afvraagt of er een vervolg moet komen op deze discussie waarin wetenschappers een prominentere rol spelen. Dat vervolg kwam er tijdens Bessensap 2012, tijdens de eerste bijeenkomst van de NVWTC in oprichting.

Organisatie

Het symposium ‘Help het publiek praat terug!’ werd georganiseerd door Irene van Houten en Marieke Baan namens PWC en Jona Lendering en Arno van ‘t Hoog namens de VWN. De dag werd mede mogelijk gemaakt door input en financiële steun van het bestuur van VWN en PWC. De KNAW stelde haar conferentiezaal ter beschikking en verzorgde de ontvangst en borrel.